Relatoriu Politika 4 – Uza Alkohol Liga Ba Konflitu

December 15, 2010

Sumariu Ekzekutivu

Jeralmente iha Timor-Leste, ema uza bebidas alkohol iha kontestu oi-oin inklui seremonia kultural, atividades selebrasaun familia, iha kontestu sosial informal liu nomos ema dala ruma uza mesak tuir sira-nia duvidas pesoal. Depende kontestu tuir situasaun neai??i??ebAi?? ema hakarak konsumi, bebidas alkohol bele iha impaktu oi-oin neai??i??ebAi?? bele sai negativu ka pozitivu ba sira-nia kondisaun moris, no aspeitu (sosio- kultural, ekonomia ba asuntu dame no konflitu, liga mos ba saude). Maske dadus balun neai??i??ebAi?? mai husi peskiza ida neai??i??e indika katak ema balun uza alkohol tuir regras kultural ka ho responsabilidade no konsiensia pesoal neai??i??ebAi?? bele kontribui ba dame, maibe peskiza mos hetan dadus katak impaktu lanu alkohol mak fator aas tebes neai??i??ebAi?? bele halo ema lakon pasiensia no rezulta katak konflitu neai??i??ebAi?? mosu bele aumenta lalais skalasaun ba violensia iha komunidade nomos iha familia uma laran.

Iha Timor-Leste iha tradisaun kleur atu uza alkohol iha kotestu kultural, maibe bele haree katak dala ruma mos bele iha risku, alkohol bele prevene hodi kontrola sira nia emosaun. Nuai??i??udar ezemplu ida, husi parte fetosaan-umane liu-liu iha parte koalia barlake, dala ruma hemu alkohol toai??i??o sira lanu, depois sira sadik no hatun malu dala ruma toai??i??o iha nivel konflitu. Juventude balun mos hemu ho grupu no halo atividade komA?n hanesan servisu agrikultura ka grupu desportu ai??i?? hemu hamutuk wainhira sira manan ba kompetisaun ruma ka finaliza atividade ruma. Entre tantu nuneai??i??e iha situasaun seluk mak dala ruma juventude ka ema balun hemu iha ambiente festa formal hanesan kazamentu ka seremonia seluk, maibe laiha regulamentu forsa hodi bele maneja kuantidade alkohol neai??i??ebAi?? sira bele hemu, neai??i??e duni sira bele sai lanu no kria konflitu.

Alkohol iha mos valor ekonomia imperativu liu haree husi atividade negosiu no individual gastus alkohol importa husi nasaun seluk tama mai Timor-Leste sira presiza selu taxa ba governu. Iha Timor-Leste rasik, komunidade balun neai??i??ebAi?? halo fermentasaun bebidas alkohol (tua-sabu) faai??i??an iha merkaduria ho folin diak, neai??i??e bele aumenta sira nia rendementu familia. Maibe iha parte ida, haree husi individual gastus, dala barak konflitu no violensia domestika mosu tanba ema balun iha familia ai??i?? dala barak laai??i??en ka oan mane uza rendementu osan familia ba sosa tua alkohol no laiha interese atu bele uza osan ba nesesidade familia.

Iha mos tendensia ba ema atu hemu alkohol ho pesoalmente dala ruma ema hemu hodi bele minimize skala stress, hodi ajuda atu senti kontente, ajuda ema hodi fasil atu toba. Neai??i??e bele karik ajuda maibe alkohol rasik iha mos risku boot tanba bainhira ema lanu alkohol iha mudansa iha sira-nia hahalok no aumenta risku ba sira atu provoka konflitu nomos karik kria violensia domestika. Tuir avisu medikal, alkohol mos iha impaktu oi-oin ba saude, neai??i??ebAi?? bele habadak ema nia vida moris, hamenus ema nia produtividade ba servisu, nomos karik aumenta dezafius ba familia.

Saude nuai??i??udar nesesidades importante ba ema ida-ida atu hetan moris ho kualidade, iha Timor, ema ida-ida ho nian persepsaun oi-oin hodi halo buat ruma ba hatan sira nia saude, iha komunidade eziste kustumi katak liga saude feto sira nian ho alkohol. Alternativu diak liu, bele ba halo konsultasaun ho parte ema medisina – dutor/a sira iha klinika saude no hospital hodi bele hetan preskrisaun/resep neai??i??ebAi?? relevante ho koAi??esimentu medisina atu nuneai??i??e bele antisipa efeitu negativu neai??i??ebAi?? bele akontese. Avisu neai??i??e nomos relevante ba uza aimoruk drogas, sira neai??i??ebAi?? uza dala barak hamutuk ho alkohol. Tanba laiha komprensaun kona-ba impaktu alkohol ba interese moris ema nian, presiza esforsu atu bele halo edukasaun nomos sosializasaun ba issu neai??i??e.